Ο Αντόνιο Γκράμσι και η Κατερίνα Γώγου: μια επίκαιρη σχέση

Ο Αντόνιο Γκράμσι και η Κατερίνα Γώγου: μια επίκαιρη σχέση

Του Κώστα Β. Μάρκου*

Boris Kustodiev, "Ουράνιο τόξο", 1925

Οι πρωτόγνωρες συνθήκες που βιώνουμε ως Αριστερά από τον Ιανουάριο 2015 επιβάλλουν τoν σαφή προσδιορισμό της τακτικής και στρατηγικής πορείας μας, αφού είναι δεδομένο ότι δεν περιμένουμε τη «Δευτέρα Παρουσία» της επανάστασης. Λειτουργούμε σε συνθήκες που έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: Η κυβέρνηση της Αριστεράς παρέλαβε μια χώρα πτωχευμένη. Μετά την εκλογική νίκη του Ιανουαρίου 2015, υπέστη μια αναμφισβήτητη πολιτική ήττα τον Ιούνιο 2015, που σηματοδοτήθηκε από μια σαφή τακτική υποχώρηση. Η τακτική αυτή υποχώρηση όμως δεν ήταν επαρκής για να άρει ο λαός την εμπιστοσύνη του στην Αριστερά, όπως φάνηκε από το εκλογικό αποτέλεσμα του Σεπτεμβρίου 2015. Παρ' όλα αυτά, το βαθύ κράτος και ο πυρήνας της εξουσίας παραμένουν αλώβητοι.

Παράλληλα, η οικονομική και πολιτική αντίληψη του νεοφιλελευθερισμού επικρατεί διεθνώς, σχεδόν καθολικά. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση, με τους αναρίθμητους διαύλους της και τα πολυπλόκαμα δίκτυά της κυριαρχεί και έχει εξαλείψει, σε μεγάλο βαθμό, αυτό που ονομάζαμε έως τώρα εθνική ανεξαρτησία. Μας περικυκλώνει γεωπολιτική αστάθεια και οι ροές των μεταναστών είναι πάντα ένα διαρκές πρόβλημα. Η κυβέρνηση έχει δύο μεγάλα μέτωπα: τη διαχείριση, με κατά το δυνατόν φιλολαϊκό πρόσημο, των οικονομικών δεδομένων υπό τη δαμόκλεια σπάθη των δανειστών και την αντιμετώπιση του άθλιου συμπλέγματος κομματικού κράτους-διαφθοράς. Τα διαθέσιμα θεωρητικά, ιδεολογικά και πολιτικά εφόδια που έχουμε αδυνατούν σε μεγάλο βαθμό να μας βοηθήσουν σε τέτοιες διαχρονικά πρωτόγνωρες παγκοσμίως συνθήκες. Μην ξεχνάμε βέβαια και την (με λυγμό ευτυχώς και όχι με γδούπο) κατάρρευση και απουσία του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Για την επανάκτηση λοιπόν μιας τακτικής και στρατηγικής αντίληψης, η οικειοποίηση του έργου του Γκράμσι και όχι του Λένιν είναι ζήτημα κεντρικής σημασίας. Γιατί όχι του Λένιν. Διότι οι πρακτικές τότε του μεγάλου αυτού τακτικιστή επαναστάτη αφορούσαν τελείως άλλες, καλά γνωστές συνθήκες, όπως απουσία δημοκρατικής αντιπροσωπευτικής παράδοσης στη χώρα, ένοπλη επανάσταση, πλήρη πολιτική, οικονομική, κοινωνική και στρατιωτική κατάρρευση της υπάρχουσας εξουσίας της τσαρικής Ρωσίας, ιμπεριαλιστική, οικονομική, στρατιωτική περικύκλωση και πλήρη εξαθλίωση του λαού. Οι παραπάνω συνθήκες δεν έχουν καμιά ομοιότητα με τις τωρινές.

Ας δούμε κάποιους πυλώνες από τη σκέψη του Ιταλού πολιτικού με αναγωγή στα δικά μας. Κατά την αντίληψη του Γκράμσι, η αστική ταξική κυριαρχία πραγματοποιείται ως «ηγεμονία» μέσω του εποικοδομήματος, το οποίο θα πρέπει να συμφιλιώσει και να αποκρύψει την ταξική αντίθεση. Το εποικοδόμημα λειτουργεί χρησιμοποιώντας τους θεσμούς του (σχολείο, Εκκλησία, δίκαιο κ.λπ.) και τις ιδεολογίες του (θρησκεία, ηθική, συνήθειες κτλ). Στο πεδίο αυτό, η κυβέρνηση της Αριστεράς στην Ελλάδα πραγματοποιεί κάποια μικρά δειλά βήματα που πρέπει τώρα, με την ολοκλήρωση της τρίτης αξιολόγησης, να μεταλλαχτούν σε πραγματικές τομές. Οι συνεχείς αντιθέσεις π.χ. με την ηγεσία της Δικαιοσύνης είναι αποκαλυπτικές. Χρειάζεται περαιτέρω πρωτοβουλίες (νομοθετικές ρυθμίσεις, αναθεώρηση συντάγματος). Ο εκδημοκρατισμός και εκσυγχρονισμός της δημόσιας Παιδείας προχωρεί και πρέπει σταθερά να κρατήσει τον βηματισμό του. Η αποκομματικοποίηση της Δημόσιας Διοίκησης συναντά λυσσαλέα αντίσταση. Οι αλλαγές στην εργατική νομοθεσία προσκρούουν στο νεοφιλελεύθερο όραμα των «θεσμών» κ.λπ., κ.λπ.

Για να γίνουν όμως αυτά, πρέπει, εκτός από πολιτική βούληση, να υπάρξει και σκληρή πολιτική, ιδεολογική αντιπαράθεση. Ο αντίπαλος ωρύεται ότι μεταπολιτευτικά κυριάρχησε η ιδεολογία της Αριστεράς. Έχει εν μέρει δίκιο. Γιατί π.χ. τι άλλο από ηγεμονική παρουσία των αρχών της αλληλεγγύης, με τις οποίες η Αριστερά έχει μπολιάσει την ελληνική κοινωνία, αποτέλεσε η υποδοχή των προσφύγων; Το επιχείρημα ότι είναι στο DNA του Έλληνα καταρρέει αν ανατρέξουμε στην ιστορική εμπειρία της κακής υποδοχής των Ελλήνων προσφύγων κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Όμως χρειάζεται συνεχής πολιτική και ιδεολογική παρέμβαση σε όλα τα μέτωπα, γιατί ο πόλεμος αυτός (για την πολιτική και ιδεολογική ηγεμονία) δεν τελειώνει ποτέ.

Ένα άλλο πεδίο της γκραμσιανής θεωρίας είναι οι όροι «πολιτική κοινωνία» και «ιδιωτική κοινωνία». Με τον όρο «πολιτική κοινωνία» ο Γκράμσι θεωρεί όλες εκείνες τις δομές στις οποίες η κρατική ηγεσία (κυβέρνηση) ασκεί άμεσα, μέσω των μηχανισμών της, την κοινωνικά οργανωμένη και σταθερή κυριαρχία της σε διοίκηση, αστυνομία, στρατό, δημόσιο ταμείο κ.λπ. Από την άλλη μεριά, ονομάζει «κοινωνία των ιδιωτών» εκείνες τις δομές στις οποίες οι κοινωνικές δραστηριότητες ομάδων και ατόμων ενεργούν κατευθυνόμενες από τα συμφέροντά τους, όπως τα συνδικάτα, οι επιχειρηματίες και οι οργανώσεις τους, η Εκκλησία, οι σύλλογοι, οι συλλογικότητες κ.λπ. Ταυτόχρονα, «κοινωνία των ιδιωτών» είναι επίσης η νεοφιλελεύθερη αντίληψη της αυτορρύθμισης της προσφοράς και της ζήτησης, ο ανταγωνισμός κεφαλαίων, αλλά και το σύστημα των συσπειρώσεων σε συνεταιρισμούς (εναλλακτική οικονομία θα τις έλεγε στις μέρες μας) κ.λπ. Το πώς εμφανίζεται η κοινωνία των ιδιωτών εξαρτάται από την εκάστοτε συγκεκριμένη μορφή των κοινωνικών σχέσεων, δηλαδή από τις σχέσεις παραγωγής. Ως εκ τούτου, η «κοινωνία των ιδιωτών» είναι ένας γενικός όρος για τα ποικίλα ενεργούμενα. τα οποία δεν ρυθμίζονται μέσω της κυβερνητικής εξουσίας. Η αυτορρύθμιση των ενεργούμενων αυτών από τους πολίτες, στην «κοινωνία των ιδιωτών», μπορεί να είναι δημοκρατική μόνο όταν οι πολίτες, μέσω της ενημέρωσης, φτάσουν σε ένα επίπεδο συνείδησης που θα τους καθιστά ώριμους να κρίνουν. Αυτό μπορεί να είναι “δημοκρατικό” μόνο στις κοινωνίες στις οποίες η ενότητα «κοινωνίας των ιδιωτών» και «πολιτικής κοινωνίας» κατανοείται διαλεκτικά και το κράτος γίνεται αντιληπτό ως κάτι ξεχωριστό από τη “ρυθμισμένη” κοινωνία. Υπάρχει αυτό στην Ελλάδα σήμερα; Προφανώς όχι. Τι γίνεται όμως με το κράτος;

Το κράτος συνολικά είναι η ενότητα της ιδιωτικής και κοινωνικής παραγόμενης ηγεμονίας και του θεσμικά ασκούμενου εξαναγκασμού. Η «κοινωνία των ιδιωτών» δεν είναι ένας μάχιμος όρος που εξ ορισμού μπορεί να εισάγεται σε ένα σοσιαλιστικό πρόγραμμα, αλλά περιγραφή μιας παραμέτρου των σχέσεων κυριαρχίας. Αυτό είναι το πεδίο πάνω στο οποίο παράγεται και διατηρείται η ηγεμονία μιας τάξης.

Το ότι η νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης δεν ανέτρεψε παγκοσμίως την αστική τάξη και ότι η νίκη αυτή δεν μπορούσε να επαναληφθεί δίχως άλλο στις άλλες χώρες και γρήγορα οδήγησε τον Γκράμσι σε επαναπροσδιορισμό του τρόπου πάλης (πού να ήξερε και την κατάρρευσή της!). Στη θέση του ένοπλου αγώνα, που οδηγεί (ή δεν οδηγεί) σε γρήγορες επιτυχίες, μπήκε ο μακροχρόνιος «πόλεμος θέσεων». Το πού θα διεξάγεται αυτός ο πόλεμος θέσεων είναι ζήτημα σταδιακής διείσδυσης και κατάκτησης του κυρίαρχου μηχανισμού, δηλαδή της εκπαίδευσης, της Δικαιοσύνης, της διοίκησης κ.λπ. Αυτό όμως είναι δυνατό μόνο όταν γίνει κατορθωτή η υπεράσπιση των συμφερόντων των μαζών ενάντια στο σύστημα εκμετάλλευσης, κερδίζοντας τη συμπάθειά τους, αναπτύσσοντας την αυτοσυνείδησή τους και προσανατολίζοντάς τες. Όσο διάστημα η κυρίαρχη τάξη τις προσδένει πάνω της μέσω της θρησκείας, της ηθικής, των συνηθειών και των θεσμών, δηλαδή όσο διάστημα είναι σε θέση να κατευθύνει τη συνείδηση των καταπιεσμένων, δεν μπορεί να ανατραπεί. Η κυριαρχία δεν μπορεί να διατηρηθεί μόνο με τη βία, αλλά είναι μόνιμη μόνο μέσω της ηγεμονίας, λόγω του ότι μπορεί να παράγει μια ιδεολογική συναίνεση των κυριαρχούμενων με το σύστημα κυριαρχίας. Το ζητούμενο είναι να καταστραφεί η ψευδαίσθηση, να παρουσιάζεται στους εκμεταλλευόμενους η εκμετάλλευσή τους ως προϋπόθεση επιβίωσης. Ιδού ακόμα ένα πεδίο αντιπαράθεσης στο οποίο οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε πολύ πίσω. Βρεθήκαμε στο θέμα αυτό πιο μπροστά στις αρχές του 2015; Η απάντηση είναι ναι. Όμως, όπως ο Γκράμσι υποστηρίζει, οι επαναστατικές αλλαγές προϋποθέτουν τη διαμόρφωση μιας νέας συνείδησης, η οποία δεν θα προσανατολίζεται επιλεκτικά στην κατάργηση μόνο αυτών ή εκείνων των συνθηκών καταπίεσης, αλλά θα πιάνει το σύνολο της ζωής των μαζών. Υπήρχε αυτή η νέα συνείδηση τον Ιούνιο 2015; Η απάντηση είναι όχι. Γι' αυτό καλά έκανε ο σ. Τσίπρας που έμεινε στο δωμάτιο 17 ώρες και δεν έφυγε.

Παράλληλα, το «εθνικό ζήτημα» έρχεται στο κέντρο των ιστορικών και πολιτισμικών-φιλοσοφικών αντιλήψεων της πολιτικής στρατηγικής. Η στρατηγική αυτή πρέπει να συνδέεται με την παράδοση των παρελθουσών εποχών, προσλαμβάνοντας τα προοδευτικά στοιχεία και διαμορφώνοντάς τα παραπέρα. Δεν υπάρχει ηγεμονία μιας τάξης αν αυτή δεν αφομοιώνει την ιστορία του έθνους και δεν παρουσιάζεται ως κληρονομιά της. Ο Γκράμσι πήρε αυτό το νήμα και τόνισε ότι «η διεθνής κατάσταση θα πρέπει να εξεταστεί από την εθνική της σκοπιά», επειδή ο διεθνισμός του παγκόσμιου κινήματος σαν «ρεαλιστική πολιτική» μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσα από τις εθνικές ιδιαιτερότητες. Επειδή κάθε ιστορική στιγμή διαμεσολαβείται και επικρατεί μέσω των επιδράσεων της Ιστορίας οι οποίες οδηγούν σε αυτό, οι προοδευτικές δυνάμεις της κοινωνίας μπορεί να επικρατήσουν αν προσλάβουν και μετατρέψουν τα ιζήματα της Ιστορίας σε γόνιμο έδαφος. Τα θέμα των παρελάσεων π.χ. οφείλει να ειδωθεί μέσα από τη σύνθετη σκοπιά του «εθνικού ζητήματος» και της πολιτικής και ιδεολογικής πάλης. Θα αποτελούσε, κατά τη γνώμη μου, «γόνιμο έδαφος» η διατήρηση των παρελάσεων χωρίς τους ήχους, τις μουσικές κάθε είδους πολεμικών εμβατηρίων και στρατιωτικό βάδισμα, αλλά πλαισιωμένες με σύγχρονα, νεανικά ακούσματα, που εκφράζουν τη δυναμική της νεολαίας. Η τελετή κατά την Ολυμπιάδα του 2004 στην Αθήνα είναι ένα ωραίο τέτοιο πιλοτικό εγχείρημα.

Τέλος, το κόμμα σαν «συλλογικός διανοούμενος». Στην κοινωνία όπου υπάρχει καταμερισμός εργασίας, τα παραδοσιακά συγκεκριμένα στελέχη των «πνευματικών» ανθρώπων (δάσκαλοι/καθηγητές, δικαστές, κυβερνητικοί υπάλληλοι, δημοσιογράφοι, κληρικοί, συγγραφείς, καλλιτέχνες) αναλαμβάνουν τον ρόλο του διανοούμενου. «Οργανικοί διανοούμενοι» είναι αντιθέτως όλοι εκείνοι που δίνουν έκφραση στη συνείδηση μιας τάξης και γενικά καθένας που συμμετέχει στη συζήτηση με τους ανθρώπους για τα προβλήματά τους. Στην ταξική πάλη στην αστική κοινωνία, ο «συλλογικός διανοούμενος» (πρέπει να) είναι η Αριστερά και οι εκφραστές της. Κάθε αριστερός είναι ένα μέρος αυτού του πολιτισμικού κοινωνικού συνόλου. Σε συμφωνία με τον Μαρξ και τον Ένγκελς, ο Γκράμσι ξέρει ότι οι άνθρωποι είναι αυτοί που διαμορφώνουν την ιστορία τους, ασφαλώς όμως κάτω από δοσμένες συνθήκες. Με βάση και τον Λένιν γνωρίζει καλά ότι η πάλη μπορεί να διεξαχθεί μόνο όταν τα προβλήματα των ανθρώπων τα διατυπώνει ένα κόμμα το οποίο αποτελεί τη συνείδηση των μαζών και έχει τις ρίζες του στις μάζες. Ένα κόμμα που δεν θα μπορέσει να επιτύχει τα παραπάνω αν δεν αναλύει το παρόν σε υψηλό θεωρητικό επίπεδο, αν δεν επεξεργάζεται το παρελθόν και δεν ιχνογραφεί το μέλλον. Εδώ είναι η καρδιά του προβλήματος για τον ΣΥΡΙΖΑ. Επ' αυτού όμως έγραψε πρόσφατα ο σ. Ρήγος. Εγώ το μόνο που προσθέτω είναι: «...το κόμμα, το χριστουλάκο τους, γιατί δε φτιάχτηκε το κόμμα..." της Κατερίνας Γώγου.

* Ο Κώστας Β. Μάρκου είναι γιατρός, μέλος του ΣΥΡΙΖΑ Αχαΐας

http://www.avgi.gr/