Ο Αγιος Δημήτριος των Νεκρών Εβραίων
Posted by: μαγιόρ ρισόν
Ομολογώ οτι δεν έχω συζητήσει μαζί της το τι την οδήγησε σε αυτή την διαπίστωση ή το τι αλλαγές θα οδηγούσε η παραδοχή αυτή της διαπίστωσης. Αυτό που όμως ξέρω είναι οτι το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης δεν ορίζεται απλώς μέσω της απουσίας του αλλά και διαμέσου της απτής παρουσίας του. Και δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από την πιο γνωστή εκκλησία της πόλης, τον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου.
το μέγεθος της καταστροφής μετά την πυρκαγιά του 1917/ πηγή: Δήμος Θεσσαλονίκης
Ο Ι.Ν. του Αγίου Δημητρίου είναι ίσως ο πλεον χαρακτηριστικός ναός της πόλης. Χρονολογείται από τον 5ο αιώνα αν και συνεχείς αναστηλώσεις σημαίνουν οτι ο ναός είναι ουσιαστικά σύγχρονος. Σημαντικότερη είναι η τελευταία μετά την Πυρκαγιά του 1917 που τον κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικά. Για πολλά χρόνια έμεινε ερειπωμένος μέχρι την έναρξη εκτεταμένων εργασιών αναστήλωσης που σταμάτησαν το 1938, λίγο πριν τον θάνατο του αρχιτέκτονα Ζάχου που τις είχε αναλάβει. Ετσι αναφέρει τόσο η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, όσο και το Υπουργείο Πολιτισμού – αυτό που όμως δεν αναφέρεται είναι η εμπλοκή τους στο Ολοκαύτωμα και την τύχη του Παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου.
Νεώτερος τύπος τάφων του 19ου/20ου αιώνα. Ο νεκρός τοποθετούνταν μόνο με σάβανο, με ένα τάφο να χτίζεται από πάνω/ πηγή: Η.Πετρόπουλος
Το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης ήταν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο του κόσμου με περίπου 350.000 υπαρκτούς τάφους, (η Εβραϊκή θρησκεία απαγορεύει αυστηρά την εκταφή των νεκρών), εξιστορώντας την ιστορία της παλαιότερης θρησκευτικής ομάδας της Θεσσαλονίκης. Τάφοι επιζούν, ακόμα και σήμερα, από τον 3ο αιώνα ΜΚΕ (1) και υπήρξε η τελευταία κατοικία εβραίων για αιώνες μέχρι τους νεκρούς εβραίους στρατιώτες στο αλβανικό μέτωπο και τα πρώτα θύματα του Ολοκαυτώματος. Προπολεμικά είχαν υπάρξει προσπάθειες απομάκρυνσης του εκ μέρους των Χριστιανών που είχαν αποβεί άκαρπες λόγω της σθεναρής αντίστασης των Εβραίων. Η Γερμανική Κατοχή όμως επέτρεψε την πραγματοποίηση αυτών των σχεδίων και έτσι ενώ οι Εβραίοι ήταν κλεισμένοι στα γκέτο, συνεργεία του Δήμου Θεσσαλονίκης μπήκαν για να αρχίσουν την καταστροφή. (2) (3) Μια συμβολική αρχή, γιατί όπως είναι εύκολα κατανοητό, το μέγεθος του νεκροταφείου ήταν τέτοιο, που ήταν αδύνατο να ολοκληρωθεί σε μερικούς μήνες, αν όχι χρόνια εν μέσω πολέμου. Οι πρώτες καταστροφές όμως έδωσαν το σήμα να αρχίσει το πλιάτσικο στα πολύτιμα οικοδομικά υλικά του νεκροταφείου – τα μάρμαρα και τα τούβλα των τάφων- αλλά και στους ίδιους τους νεκρούς, με το ψάρεμα κρανίων για την εξαγωγή των χρυσών δοντιών (4) ή των πτωμάτων για ιατρικά πειράματα (5). Εχουμε μιλήσει στο thess για τις χιλιάδες ταφόπλακες με τις οποίες είναι κτισμένη η Θεσσαλονίκη, αλλά ο Ναός του Αγίου Δημητρίου μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για την συμμετοχή της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης.
Ο Ι.Ν. του Αγ.Δημητρίου σε φάση ανακατασκευής/ πηγή: Fb group Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης
Ηδη από τον Ιανουάριο του 1943, την ώρα που οι Εβραίοι ήταν μαντρωμένοι σε γκέτο εντός της πόλης, το εκκλησιαστικό συμβούλιο των 40 Εκκλησιών ζήτησε τούβλα “εκ των κατεδαφιζόμενων Ισραηλιτικών Νεκροταφείων”. (6) Δεν υπήρξε η μόνη, αλλά υπήρξε η πλεον καταδικαστέα χρήση, μιας και δεν μπορεί να δικαιολογηθεί ούτε από την πείνα, ούτε από την άγνοια για το μέγεθος της ιεροσυλίας. Συνέχισαν άλλες ενορίες, όπως της Αγίας Σοφίας, της Παναγίας Χαλκέων, του Γρηγορίου Παλαμά, του Αγίου Κωνσταντίνου, της Οσίας Ξένης, της Υπαπαντής, των Αγίων Πάντων, του Αγ.Γεωργίου στην Νεάπολη, του Αγίου Ελευθερίου του Ντεπώ, του Αγ.Θεράποντος στην κάτω Τούμπα, του Φιλύρου, του Νέου Ρυσίου, της Παναγίας στην Καλλιθέα, της Καλαμαριάς και της Πυλαίας. Μεταξύ των ενοριών είναι και αυτή του Αγίου Δημητρίου, όταν και τον Οκτώβριο του 1943 με το α/α 1189-18/10/43 έγγραφο της ζητάει την παρέμβαση της Μητρόπολης προς την υπηρεσία δημοσίων έργων της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας (και συνεπακόλουθα στους Γερμανούς που έλεγχαν τη διάθεση των υλικών) 500 ταφόπλακων και 20.000 πλίνθων. Το αίτημα εγκρίνεται μέσα σε 20 μέρες με το έγγραφο α/α 1310-15/11/43.
Τα υλικά αυτά ήταν απαραίτητα γιατί η αναστήλωση του ναού, που ήταν ακόμα ημιτελής μιας και υπήρχαν ακόμα διαφωνίες για το αν έπρεπε να ακολουθηθεί το σχέδιο Ζάχου από την επιτροπή των Σωτηρίου/Ορλάνδου/Παρασκευόπουλου/Ξυγκόπουλου/Πελεκανίδη/Βασιλείου/Μαλάκη που τον είχε διαδεχθεί. (7)
‘Οταν επέστρεψαν είτε από τα βουνά που κατέφυγαν, μαζί με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, είτε από το Αουσβιτς, οι Εβραίοι αντιμετώπισαν μια τραγική κατάσταση. Τα σπίτια τους είχαν γίνει βόρα μεσεγγυούχων και αντιμετώπιζαν την εχθρότητα τόσο των Χριστιανών, όσο και των δημοσίων αρχών. (8) Το νεκροταφείο ήταν σαν ένας βομβαρδισμένος τόπος αλλά ακόμα διατηρούνταν πολλοί τάφοι. Αυτό φαίνεται από το απλό γεγονός οτι συνέχιζαν τις τυμβωρυχίες για τα χρυσά δόντια, όσο και από το γεγονός οτι ακόμα μέχρι το 1947 υπήρχαν προσπάθειες τερματισμού του βανδαλισμού με τοποθέτηση φρουρών. (9) Αλλωστε αποτελεί πεδίο έρευνας το πού έθαβαν οι Εβραίοι τους νεκρούς τους από την απελευθέρωση το ’44 μέχρι και την δημιουργία του Νέου Εβραικού Νεκροταφείου στην Σταυρούπολη – χαρακτηριστικά αναφέρω έγγραφο ενός Εβραίου προς την ΙΚΘ, τον Δεκέμβριο του ’45, με το οποίο αρνείται το διορισμό του σε επιτροπή προς εύρεση νέου νεκροταφείου. (10) Ακόμα και οι μεταπολεμικές φωτογραφίες της καταστροφής, μαρτυρούν για εκατοντάδες άθικτων τάφων όπως η παρακάτω.
Εβραίοι πάνω σε σωρό κατεστραμμένων ταφόπλακων το 1945. Πίσω τους φαίνονται – άθικτοι – παλαιότεροι τάφοι/πηγή: Γιαντ Βασέμ
Ο Αγ.Δημήτριος με ταφόπλακες. Διακρίνεται η διαφήμιση της Αίγλης/ πηγή: Γιαντ Βασέμ
Αιτήματα χρήσης ταφόπλακων ως οικοδομικό υλικό κατέθεσαν τόσοι πολλοί δημόσιοι φορείς, που ουσιαστικά πρέπει να αναρωτηθούμε ποιός δεν συμμετείχε. Δημοσιευμένες αναφορές περιλαμβάνουν τον Δήμο που χρησιμοποιήσε ταφόπλακες για πεζοδρόμια μέχρι και την πλακόστρωση της λεωφ.Στρατού, την Μητρόπολη που αναφέραμε ήδη, το Πανεπιστήμιο (πρωτού καν μεταφερθεί στην νέα πανεπιστημιούπολη), την Ιωαννίδειο Σχολή για κατασκευή τουαλέτων κοκ. (2) Η περίπτωση του Ι.Ν.Αγίου Δημητρίου πρέπει να ήταν η πλέον εμβληματική, μιας και είναι η μόνη για την οποία σώζονται δημόσιες και επανελλειμένες προσπάθειες της ΙΚΘ για τον τερματισμό της λεηλασίας, όπως και αναφορές εβραίων ιστορικών, που κατά τ’άλλα δίσταζαν να μιλήσουν.
Εβραϊκές ταφόπλακες στον Αγιο Δημήτριο/ πηγή: In Memoriam via https://abravanel.wordpress.com/2008/06/29/metropolite-anthimos-and-his-irrefutable-archives/
Κομβικό σημείο αποτελούσε η άρνηση του εφόρου αρχαιοτήτων Πελεκανίδη να σταματήσει να χρησιμοποιεί ταφόπλακες, ακόμα και 2 χρόνια μετά την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1946. Η απάντηση του στις εκκλήσεις της ΙΚΘ ήταν οτι το κράτος είχε απαλλοτροιώσει το νεκροταφείο και άρα τα οικοδομικά υλικά εντός του ήταν δικά του. Επίσης υποστήριζε οτι πολλές ταφόπλακες ήταν κλεμμένες χριστιανικές ταφόπλακες και επίσης οτι οι Χριστιανοί ξεθάβουν τους νεκρούς και άρα δεν υπάρχει πρόβλημα να συμβεί το ίδιο και με τους Εβραίους, αντιθέτως η χρήση των ταφοπλακων είναι για “ιερό” σκοπό. Αυτή η σύνοψη, μαζί με την περίπτωση της χρησιμοποίησης χριστιανικών ταφόπλακων για την πλακόστρωση της πλ.Συντάγματος επί δημαρχίας Γιατράκου στην Αθήνα, αποτελούν το κυρίως σώμα των απολογητών της καταστροφής του νεκροταφείου. (12) Αξίζει το κόπο να δούμε ένα προς ένα τα επιχειρήματα του:
Καρτ Ποστάλ της εποχής, διακρίνονται οι στοίβες από τις ταφόπλακες/ πηγή: Fb group: Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, Λυκίδης?
Α. το νεκροταφείο, έκτασης περίπου 350 στρεμμάτων από την Παλαιά Φιλοσοφική μέχρι το Καυταντζόγλειο, ήταν ιδιοκτησία της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Οι τίτλοι για περίπου 50 στρέμματα ήταν σύγχρονοι, ενώ για τα υπόλοιπα ήταν εθιμικώ δικαίω ιδιοκτησία της. (13) Αλλωστε και το ίδιο το κράτος δεν αμφισβητούσε την ιδιοκτησία, ενώ η νομική υπηρεσία του Δήμου μεσούσης του πολέμου θεώρησε οτι ο Δήμος δε μπορούσε να ζητήσει μερίδα γιατί ήταν ιδιωτική ιδιοκτησία. (2) Το νεκροταφείο ποτέ δεν απαλλοτροιώθηκε, απλώς μεταγράφηκε ως“εγκατελειφθέν εκ των ιδιοκτητών” (!) το 1943. Απόφαση που μεταπολεμικά προσβλήθηκε από την ΙΚΘ και έμεινε μετέωρη για δεκαετίες, μιας και το Δημόσιο δεν είχε ούτε τίτλους ιδιοκτησίας, ούτε να παρουσιάσει απόφαση απαλλοτροίωσης ή κάποια αποζημίωση.
Β. Οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι ομολογούν οτι εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία για να προχωρήσουν σε ανασκαφές. Τα συνολικά ευρήματα τους (7), (14) ήταν 32 ταφόπλακες με λατινικές/ελληνικές επιγραφές, 12 επιτύμβιοι βωμοί, 3 τμήματα αγαλμάτων, ένα αέτωμα, 6 κομμάτια σαρκοφάγων με παραστάσεις και ένα βυζαντικό ανάγλυφο. Ας σημειωθεί οτι λόγω των περιορισμών της εβραϊκής θρησκείας τα αγάλματα και τα ανάγλυφα είναι αδύνατον να χρησιμοποιήθηκαν από Εβραίους και άρα έχουμε περίπου ένα ποσοστό 0,009% των εβραϊκών ταφόπλακων που ήταν χριστιανικές που χρησιμοποιήθηκαν από τους Εβραίους. Αξίζει να σημειωθεί οτι αυτό τις έκανε άξιες διάσωσης – σήμερα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο – αλλά όχι η ηλικία ή ιστορική αξία τους.
Γ. Σύμφωνα με τον εβραϊκό θρησκευτικό νόμο τα νεκροταφεία είναι περισσότερο ιερά και από τις συναγωγές, δεν υπάρχει πιο ιερό σημείο. (15) Ο εβραϊκός νόμος απαγορεύει την μετακίνηση των νεκρών, όπως και την χρήση οποιουδήποτε υλικού από το νεκροταφείο για οποιαδήποτε χρήση – ούτε καν των λουλουδιών. Η ανασκαφή σε εβραϊκό νεκροταφείο, η χρήση ταφόπλακων/τούβλων ως οικοδομικών υλικών αποτελεί την ύψιστη ιεροσυλία που θα μπορούσε να γίνει. Ακόμα και σήμερα, το 2015, ο χώρος του Πανεπιστημίου σύμφωνα με ορισμένους ραβίνους θεωρείται ιερός, λόγω της παρουσίας οστών, και απαγορεύεται πχ η πρόσβαση Κοανίμ σε αυτόν.
Δ. Σύμφωνα με την Χριστιανική Ορθόδοξη θρησκεία η εκταφή των νεκρών επιτρέπεται και μάλιστα συνήθως στην τριετία ή πενταετία. (16) Σύμφωνα με τους κανονιμούς λειτουργίας των χριστιανικών νεκροταφείων οι δε ταφόπλακες μπορούν να παραδωθούν στην Διεύθυνση Οδοποίας μετά από σχετικό αίτημα και να χρησιμοποιηθούν. (12) Μπορεί να είναι, ανάλογα με την αισθητική του καθενός, κακόγουστο αλλά είναι νόμιμο και δεν απαιτεί βανδαλισμό τάφων. Αντίθετα η Εβραϊκή θρησκεία δεν επιτρέπει την εκταφή. Η χρήση εβραϊκών ταφοπλακων ως οικοδομικό υλικό υποδηλώνει ότι κάποιος ή κάποιοι τις έκλεψαν και για να το κάνουν βεβήλωσαν τάφους. Πρόκειται δηλαδή για τα ποινικά κολάσιμα αδικήματα της κλοπής και της προσβολής νεκρού.
Επιπλέον αυτές οι πλάκες αποτελούν τις μόνες αποδείξεις ύπαρξης των οικογενειών που δολοφονήθηκαν στο Αουσβιτς και έσβησαν οριστικά. Δηλαδή αποτελούν απόδειξη τόσο ενός εγκλήματος ποινικού, θρησκευτικού και όσο και ιστορικού. Δεν είναι απλά εγκατελλειμένα υλικά σε δεύτερη χρήση αλλά αντικείμενα ιστορικής και συναισθηματικής αξίας που στο τέλος τέλος αποτελούν προϊόντα εγκλήματος.
Σήμερα ο Αγιος Δημήτριος παραμένει μια εκκλησία που θεμελιώθηκε σε ένα έγκλημα, τόσο ποινικό, όσο και θρησκευτικό. Τα τούβλα και μερικές ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν, αν και αρκετές ταφόπλακες επέζησαν γιατί προορίζονταν για την πλακόστρωση, που δεν πραγματοποιήθηκε λόγω αρχαιολογικών εργασιών. Ακόμα και σήμερα μερικές ταφόπλακες στο πάτωμα του Ναού εμφανίζουν μερικά εβραϊκά γράμματα, ενώ στο πάρκο επιζούν θραύσματα παρά την συμφωνία αφαίρεσης τους μεταξύ Μητρόπολης και Ισραηλιτικής Κοινότητας. Δε ξέρω το τι θα μπορούσε να γίνει – η αφαίρεση των ταφόπλακων/τούβλων είναι αδύνατη πλεον – αλλά αυτό που ξέρω είναι οτι ο Μπουτάρης έχει δίκιο όταν λέει οτι η ευθύνη δεν είναι συλλογική και ούτε μεταβιβάζεται, αλλά από την άλλη οι φορείς έχουν θεσμική συνέχεια και είναι φορείς μνήμης με συνέχεια στον χρόνο. Ξέρω επίσης ότι η ανάγκη ανάγνωσης των διαφορετικών πορειών μας είναι ακόμα στην αρχή και απαιτεί ένα ψυχικό σθένος γιατί αμφισβητεί τις βεβαιότητες πάνω στις οποίες έκτισαν οι Εβραίοι και Χριστιανοί την μεταπολεμική ζωή τους. Είναι όμως απαραίτητο για να καθαρίσει το νέφος από ψιθύρους, ένοχες φήμες και για τους δυο και να μπορέσει η Θεσσαλονίκη να εγκαταλείψει τον 20ο αιώνα και να προχωρήσει τον 21ο.
O Αγιος Δημήτριος των Νεκρών Εβραίων/ πηγή: http://abravanel.wordpress.com
Παιδιά παίζουν με φόντο τις ταφόπλακες/ πηγή: Γιώργος Νεογιώργης via Fb group Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης
2. Απαραίτητη ανάγνωση του ιστορικού καταστροφής είναι η πρωτοπόρα ακαδημαϊκή εργασία του δρ. Λεόν Σαλτιέλ με αναλυτική παράθεση πηγών -> https://www.academia.edu/8343279/Dehumanizing_the_Dead_The_Destruction_of_Thessaloniki_s_Jewish_Cemetery_in_the_Light_of_New_Sources
3. Το ρεπορτάζ της Σοφίας Χριστοφορίδου αποτελεί μια πιο ευκολοδιάβαστη σύνοψη της εργασίας -> https://sofistories.wordpress.com/2014/12/04/jewish_cemetary_thessaloniki/
4. “Κυνηγοί Κρανίων”, Η.Πετρόπουλος στο “Σχολιαστής”, Μάιος 1986
5. Απομνημονεύματα του Κ.Αλεξανδρίδη σε υπό έκδοση μελέτη
6. “Η ελληνική ορθόδοξη εκκλησία της Θεσσαλονίκης και το Ολοκαύτωμα”, Β.Ριτζαλέος στον συλλογικό τόμο “Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια”
7. Bulletin de Correspondance Hellenique, 68 – 69, 1944 – 1945. http://cefael.efa.gr/detail.php?site_id=1&actionID=page&serie_id=BCH&volume_number=68&issue_number=0&ce=o7qugc28h2f99p1no23o848i5ak2o55a&sp=442
8. Ενδεικτικά http://thess.gr/blog/4088
10. Γενικά Αρχεία Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, ευχαριστώ την Α.Αρούχ για την υπόδειξη
11. Jewish Telegraphic Agency, October 18th 1946. “Greek Authorities Defend Use of Ancient Jewish Tombstones to Reconstruct Church” ->http://www.jta.org/1946/10/18/archive/greek-authorities-defend-use-of-ancient-jewish-tombstones-to-reconstruct-church
12. Σχετικά με την υπόθεση ->http://www.hri.org/E/1998/98-11-18.dir/keimena/greece/greece2.htm
13. Περί τίτλων ιδιοκτησίας στο Σ. Σάλεμ, «Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις 6 (2001). Αναδημοσίευση στα Χρονικά -> http://www.kis.gr/files/chronika_sep_oct_2002.pdf
14. Χρονικά αρχαιολογικά. Ανασκαφαί, έρευναι και τυχαία ευρήματα εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα έτη 1940-1950 υπό Χαραλ. Μακαρόνα ->http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_02/ekd_pemk_02_makaronas.pdf
15. Ενδεικτικά, ελλείψει σεφαραδίτικης ραβινικής αρχής online, παραθέτω ενημερωτικό φυλλάδιο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αντβέρπης -> https://www.uclouvain.be/cps/ucl/doc/chaire-droitreligions/documents/Report_Burial_in_Jewish_Belief_Euroepan_Agudas_Yisroel_2008_final.pdf
16. “Η τάξη κατά την εκταφή των κεκοιμημένων μας”, Θεμιστοκλέους Χ στο Εφημέριοc, Aπρίλιος 2008 -> http://www.ecclesia.gr/greek/archbishop/default.asp?id=333&what_main=1&what_sub=6&lang=gr&archbishop_who=2&archbishop_heading=%CE%9A%
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου