Η ΒΙΟΜΕ, από τότε που οι εργαζόμενοί της αποφάσισαν να πάρουν τις τύχες τους στα χέρια τους, αποτελεί υπερήφανο υπόδειγμα αυτοδιαχειριζόμενης και αλληλέγγυας οικονομίας
Αλληλέγγυα οικονομία και παραγωγική ανασυγκρότηση
Γ. ΣΤΑΜΠΟΥΛΗΣ* Α. ΓΕΩΡΓΙΟΥ *
 |
| EUROKINISSI/ ΤΑΤΙΑΝΑ ΜΠΟΛΑΡΗ |
Το ζήτημα της παραγωγικής ανασυγκρότησης αναγνωρίζεται πλέον καθολικά ως το πλέον κρίσιμο για την οικονομική ανάκαμψη της χώρας.
Στις μέχρι σήμερα επεξεργασίες ο ρόλος του κράτους ήταν πρωταγωνιστικός, ενώ τα κοινωνικά υποκείμενα ήταν αντικείμενα μιας μηχανιστικής αφήγησης, παρά ιστορικής ανάλυσης.
Ομως δεν μπορούμε να μιλάμε για παραγωγική ανασυγκρότηση δίχως κοινωνικό μετασχηματισμό. Η χρεοκοπία του παραγωγικού μοντέλου συνδέεται άμεσα με τις δυνάμεις που ηγήθηκαν και ωφελήθηκαν από αυτό.
Αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι η παραγωγική ανασυγκρότηση θα πρέπει να βασιστεί στην καινοτομία και τη δημιουργικότητα, ώστε να επιτύχει την αύξηση της εγχώριας προστιθέμενης αξίας που θα αποδώσει σε όρους κοινωνικής ευημερίας.
Tο ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί και το πιο σημαντικό κεφάλαιο της οικονομίας. Σε ιστορικούς όρους μπορούμε να πούμε ότι οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν σε πορείες απόκλισης.
Από τη μία πλευρά, το κεφάλαιο χρηματιστικοποιήθηκε και απομακρύνθηκε από την παραγωγή. Εχασε την ικανότητα άμεσης εποπτείας και ελέγχου. Κατέφυγε σε μηχανισμούς έμμεσου ελέγχου (διοίκηση μέσω των αριθμών) που ήταν συμβατοί και με τη διαδικασία χρηματιστικοποίησης (και τις συναφείς καινοτομίες: παράγωγα κ.λπ.).
Από την άλλη, η εργασία διεύρυνε τον ρόλο της ανακτώντας σημαντικό μέρος του ελέγχου χάρη στην (εν μέρει) κατάργηση της διάκρισης χειρωνακτικής και νοητικής εργασίας (αποτέλεσμα των εξελίξεων στην οργάνωση της παραγωγής – τογιοτισμό, καλμααρισμό κ.ο.κ.) και στην τεχνολογική εξέλιξη που ανέδειξε τη δημιουργικότητα και την Ε&Α σε κύριες δραστηριότητες παραγωγής αξίας (και υπεραξίας).
Η χώρα μας έχει την τύχη να διαθέτει κρίσιμους πόρους, δηλαδή ανθρώπινο δυναμικό. Ομως δεν επαρκούν, όχι μόνο σε ποσότητα, αλλά κυρίως σε οργάνωση.
Η παραγωγή και η καινοτομία δεν συντελούνται στην αγορά, αλλά σε οργανωμένες μονάδες, τις επιχειρήσεις. Το ερώτημα είναι ποια θα είναι τα οργανωμένα παραγωγικά υποκείμενα της παραγωγικής ανασυγκρότησης.
Εχουμε επισημάνει τρία που διαθέτουν τις προϋποθέσεις: ένα πλήθος δυναμικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων, τις καινοτόμες δυναμικές νεοφυείς επιχειρήσεις (start-ups) και το νέο συνεταιριστικό κίνημα. Θα ασχοληθούμε εδώ με το τρίτο (που συχνά συμπίπτει με το δεύτερο).
Η διεθνής συνεταιριστική εμπειρία, αλλά και η ελληνική (παρά την κακή εικόνα λόγω κυρίως των αγροτικών συνεταιρισμών) εμπνέουν αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση. Ιδίως οι συνεταιρισμοί εργαζομένων αποδεικνύονται ανθεκτικοί στην κρίση.
Είναι κοινωνικά πιο αποτελεσματικοί καθώς έχουν προτεραιότητα να προστατεύουν τις θέσεις εργασίας και να δημιουργούν νέες. Επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους σε νέους τομείς. Διασώζονται επιχειρήσεις μέσω της εξαγοράς τους από τους εργαζομένους και της μετατροπής τους σε συνεταιρισμούς εργαζομένων.
Πρέπει να αναγνωριστεί η ποικιλότητα των μορφών συνεταιρισμού: συνεταιρισμοί παραγωγών (αγροτικοί, προμηθευτικοί, πιστωτικοί), συνεταιρισμοί εργαζομένων (η «Εφημερίδα των Συντακτών», οι γυναικείοι αγροτικοί συνεταιρισμοί, μονάδες μεταποίησης), συνεταιρισμοί ειδικού σκοπού (κοινωνικής ένταξης, καταναλωτικοί, εφοδιασμού, πιστωτικοί), συνεταιρισμοί επένδυσης και προσοδοθηρίας (ενεργειακοί).
Επίσης, αναπτύσσονται και πιο περίπλοκες θεσμικές μορφές: συνεταιρισμοί με διαφορετικές κατηγορίες μελών (π.χ. καταναλωτές και εργαζόμενοι), δευτεροβάθμιοι συνεταιρισμοί (όπου τα μέλη είναι πρωτοβάθμιοι), μικτοί συνεταιρισμοί (π.χ. όπου μετέχουν εργαζόμενοι και άλλοι συνεταιρισμοί), ομοσπονδιακού τύπου συνεταιρισμοί (με διαφορετικά σχετικά αυτοτελή τμήματα) και θυγατρικές συνεταιρισμών (όπου δεν υπάρχουν οι συνθήκες για την επέκταση με συνεταιριστική μορφή).
Το διεθνές συνεταιριστικό κίνημα έχει εξελιχθεί οργανωτικά, θεσμικά και πολιτικά. Εχει συγκροτηθεί σε ομίλους, έχει αναπτύξει μηχανισμούς διευρυμένης αναπαραγωγής (εκπαιδευτικά κέντρα, Πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, δομές ανάπτυξης νέων συνεταιρισμών), έχει οργανώσει μηχανισμούς συντονισμού, συνεργασίας, οργάνωσης και συλλογικής εκπροσώπησης σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο.
Η επιτυχία του συνεταιριστικού μοντέλου έγκειται σε θεμελιώδη χαρακτηριστικά του:
• Οι συνεταιριστικές επιχειρήσεις χαρακτηρίζονται από ενιαία, αδιαίρετη συνιδιοκτησία με δημοκρατική ισότητα.
• Η εργασία αναλαμβάνει τον πρωταρχικό ρόλο, ενώ το κεφάλαιο έχει εργαλειακό χαρακτήρα.
• Υπάρχει μακροπρόθεσμη προοπτική, με έμφαση στην ανάπτυξη της ικανότητας της εργασίας και επένδυση στη γνώση, σε αντιστοιχία με τις απαιτήσεις της σύγχρονης οικονομίας.
• Η επένδυση σε θεσμούς και η οικοδόμηση νοοτροπίας για άμεση δημοκρατική λειτουργία και έλεγχο ενισχύει την οργανωσιακή αποτελεσματικότητα και αποκρούει τη διαφθορά πιο αποτελεσματικά από την καπιταλιστική επιχείρηση.
• Η συνεταιριστική οργάνωση είναι αποτελεσματική για τη διαχείριση κοινών (πόρων), όπως στην περίπτωση των δασικών συνεταιρισμών (και ιστορικά με τον θεσμό του τσελιγκάτου!).
• Σήμερα εν όψει της συζήτησης για ένα πλήρες θεσμικό πλαίσιο και της νέας προγραμματικής περιόδου (ΕΣΠΑ 2014-20) πρέπει να τονιστούν τα βασικά μαθήματα από τη διεθνή εμπειρία. Διαπιστώνονται κοινά χαρακτηριστικά όπου εμφανίζονται περισσότερες περιπτώσεις επιτυχημένης συνεταιριστικής δραστηριότητας:
• Συνεκτικό και ενιαίο θεσμικό πλαίσιο. Οι συνεταιρισμοί εκτείνονται σε όλο το μήκος των αλυσίδων αξίας και δεν περιορίζονται σε επιμέρους τομείς (πρωτογενή, δευτερογενή ή τριτογενή).
• Πρόσβαση σε ικανό κεφάλαιο, είτε μέσω θεσμικών δυνατοτήτων χρηματοδότησης είτε μέσα από φορείς που έχουν συγκροτηθεί για τον σκοπό αυτό.
• Υπαρξη μηχανισμών υποστήριξης για τη δημιουργία νέων συνεταιρισμών και δομών υποστήριξης, καθοδήγησης, συντονισμού και εκπαίδευσης
• Οργάνωση σημαντικών συστάδων (clusters) για την αξιοποίηση οικονομιών κλίμακας και συνεργειών.
Αλληλεγγύη και ένταση της εσωτερικής συνεργασίας, διαμορφώνοντας περιφερειακές ή εθνικές πολιτικές και συμμαχίες (ίσως το πιο σημαντικό για την κατανόηση του συνεταιριστικού κινήματος).
• Υποχρεωτική διατήρηση αποθεματικών, πέρα από τη διανομή των κερδών για επενδύσεις, αντιμετώπιση κρίσεων και επέκταση. Μέρος των αποθεμάτων είναι κοινό στο πλαίσιο των ομίλων και συνεργασιών που διαμορφώνονται.
• Πολιτική οργάνωση και συντονισμός. Ανάπτυξη κρίσιμου μεγέθους που αναγκάζει όλες τις πλευρές (κυβέρνηση, κοινό και άλλοι συνεταιρισμοί) να τους δουν με σοβαρότητα και σεβασμό.
Το συνεταιριστικό κίνημα θα αναπτυχθεί σε διαλεκτική σχέση με την ασκούμενη πολιτική. Για να επιβιώσει και να αποτελέσει την εναλλακτική απέναντι στη σύγχρονη καπιταλιστική επιχείρηση θα πρέπει να αποδείξει την αποτελεσματικότητά του στις νέες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες.
Να αναπτύξει το δικό του εποικοδόμημα (θεσμικό, πολιτικό και ιδεολογικό) εντός του σημερινού συστήματος, όπως ο καπιταλισμός αναδύθηκε μέσα από τη φεουδαρχία.
Να αναπτύξει μηχανισμούς διευρυμένης αναπαραγωγής και ιδεολογικής ηγεμονίας: χρηματοπιστωτικό σύστημα, εκπαιδευτικό-παιδαγωγικό σύστημα, συστήματα καινοτομίας, δυναμικό θεσμικό πλαίσιο για την υπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών και συνεταιριστικών αρχών και δομές πολιτικής διακυβέρνησης και εκπροσώπησης.
Παραμένει βέβαια η πρόκληση ανάπτυξης της κρίσιμης μάζας σε σύντομο χρόνο. Υπάρχουν σήμερα ή μπορούν να αναπτυχθούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα;
Πέρα από την ασκούμενη πολιτική θα είναι κρίσιμος και ο ρόλος των μεμονωμένων εγχειρημάτων. Παραμερίζοντας ιδεολογικές και άλλες μεροληψίες θα πρέπει να αναγνωρίζουν την αξία και τη δύναμη του πλουραλισμού και της ποικιλότητας.
Να συνεργαστούν και να υποστηρίξουν νέα εγχειρήματα. Να συνεργαστούν σε κοινές δομές και με υποκείμενα στο ευρύτερο περιβάλλον (ΑΕΙ, κίνημα αλληλεγγύης κ.λπ.).
Από την άλλη, η κυβερνητική πολιτική πρέπει να αξιοποιήσει, δημιουργικά και με τόλμη, τη διεθνή εμπειρία και να κάνει κρίσιμες υπερβάσεις. Να διαμορφώσει ένα ενιαίο πλαίσιο.
Να κινηθεί γρήγορα και να διοχετεύσει τους πόρους εστιασμένα.
Να είναι απαιτητική στο αποτέλεσμα, δηλαδή στα χαρακτηριστικά και τις προσδοκίες από τα συνεταιριστικά εγχειρήματα.
Να αξιοποιήσει συνέργειες με άλλες πολιτικές, στις δημόσιες προμήθειες, την καινοτομία, το περιβάλλον, την ενέργεια, την αξιοποίηση των φυσικών πόρων και των κλειστών εργοστασίων, τη διάσωση παραγωγικών μονάδων κ.λπ.
Η μεγαλύτερη πρόκληση για όλες τις πλευρές έγκειται στο να τεθεί το συνεταιριστικό μοντέλο στο επίκεντρο του νέου παραγωγικού υποδείγματος.
Για να γίνει αυτό πρέπει να αναγνωριστεί η σημασία της εργασίας στη σύγχρονη οικονομία της γνώσης και της δημιουργικότητας.
Μέσα από την αξιοποίηση της γνώσης και την οργάνωσή της η εργασία μπορεί να βρει στο συνεταιριστικό μοντέλο τους όρους της χειραφέτησής της.
* Λέκτορας, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
** Οικονομολόγος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου