Θρησκεία και φανατισμός

Θρησκεία και φανατισμός

Άρης Αλεξανδρής

Οι φανατικοί θρησκευόμενοι δεν βλέπουν την πίστη τους ως δικαίωμα που αφορά τους ίδιους και μόνο, αλλά ως προνόμιο που απολαμβάνουν πλήρως υπό τον όρο να επιβληθεί ιδεολογικά και στους υπολοίπους. Η πίστη τους μοιάζει να αποκτά αξία μόνο συγκρουσιακά – όταν δηλαδή έρχεται σε ρήξη με τη μη πίστη. Παράλληλα, έχουν μια περίεργη αντίληψη περί σεβασμού: δεν τους αρκεί η ελευθερία να πιστεύουν ό,τι θέλουν, να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα ανεμπόδιστοι και να ζουν την ιδιωτική τους ζωή σύμφωνα με τους κανόνες που προβλέπει το δόγμα τους. Αν το κοινωνικό περιβάλλον δεν συμπορεύεται με τις αρχές τους, δυσανασχετούν. Αν τολμήσει, δε, και εκφράσει την αντίθεσή του προς τις αρχές τους, οι φανατικοί νιώθουν βαθιά προσβεβλημένοι. Κι εκεί ξεκινά η περιπέτεια: η προσβολή τους δεν είναι σαν τις άλλες προσβολές· είναι ηθικά απαράδεκτη, προκαλεί ιερή οργή και εγείρει αξιώσεις απολογίας και άμεσης αποκατάστασης. Παρά τη δομική αυτοπεποίθησή τους, οι φανατικοί θρησκευόμενοι εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την επιβεβαίωση των μη φανατικών.

Μια μακραίωνη συγγένεια

Στην περίπτωση της Ελλάδας και της Ορθοδοξίας, η ιστορική και συνταγματική σύνδεση κράτους και θρησκείας έχει δώσει έρεισμα στους θρησκόληπτους να απαιτούν διαζευκτικά συμμόρφωση ή σιγή έναντι των ιερών τους συμβόλων. Πρόκειται για απαίτηση στην οποία ενυπάρχει έντονη μια πεποίθηση νομιμότητας και δεοντολογίας: ο σεβασμός στην Ορθοδοξία –ένας σεβασμός που ερμηνεύεται με άτεγκτη ανελαστικότητα– λογίζεται ως σεβασμός στο δίκαιο και στην ελληνικότητα, και απαιτείται στην απόλυτη μορφή του. Το ειδικό βάρος της «Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος» έχει εμπεδωθεί ως εργαλείο υποταγής. Είσαι ελεύθερος να πιστεύεις ό,τι θέλεις, αρκεί να μην το πιστεύεις πολύ δυνατά, γιατί τότε ίσως ενεργοποιηθούν τα αντανακλαστικά κάποιου πολύ ευαίσθητου χριστιανού. Δεν υπάρχει, βέβαια, μέτρο σ’ αυτή την ευαισθησία. Ο καθένας προσβάλλεται όσο κρίνει πως πρέπει να προσβληθεί και κάθε εκδήλωση ελευθεροστομίας υπόκειται σε διαφορετικής τάξης έλεγχο, ανάλογα με τις ευαισθησίες του θιγόμενου ελεγκτή.

Φωνές και άγνοια

Από την άλλη πλευρά, στην ελληνική κοινωνία υπάρχει ένα τεράστιο έλλειμμα ιστορικής συνείδησης. Είναι πολλοί εκείνοι που έχουν από το κράτος τη δικαιολογημένη προσδοκία της θρησκευτικής ουδετερότητας, χωρίς όμως να λαμβάνουν υπ’ όψιν τον κομβικό ρόλο της Εκκλησίας και της θρησκείας στη θεμελίωσή του, αλλά και στον ταυτοτικό προσδιορισμό του έθνους. Αυτά, προφανώς, δεν δίνουν άλλοθι στις εξαλλοσύνες των απανταχού φανατικών πιστών, ούτε στις παρεμβάσεις της Εκκλησίας σε ζητήματα που δεν θα έπρεπε να την αφορούν. Αιτιολογούν, ωστόσο, έναν τύπο παθογένειας που ανάγεται σε μια καταστατική συγγένεια. Αυτή η συγγένεια θα σταματήσει να παράγει αποτελέσματα (στη νομοθεσία, στην εκτελεστική εξουσία, στον δημόσιο διάλογο) μόνο όταν μεταρρυθμιστεί. Το κράτος πρέπει να σταματήσει να δίνει κύρος και νομιμοποίηση στην Εκκλησία και η Εκκλησία πρέπει να σταματήσει να δίνει ύφος και κατεύθυνση στο κράτος και στις λειτουργίες του.

Τα απολύτως αυτονόητα

Η επίθεση στον Ηλία Μόσιαλο από την Ιερά Σύνοδο, από μέλη της κυβέρνησης και από πολλούς εύθικτους πιστούς, για μια χιουμοριστική ανάρτησή του με θρησκευτική αιχμή, ήταν μία ακόμη έκφανση του θεμελιακού μας προβλήματος: αντί ο λόγος περί πίστης, στη θετική ή στην αρνητική του μορφή, να λειτουργεί ως ελεύθερη, υποκειμενική κρίση, ανάγεται στη σφαίρα του σωστού και του εσφαλμένου, του ευσεβούς και του βέβηλου, μέσα από μια δυσάρεστη διαδικασία αστυνόμευσης. Στην πραγματικότητα, το φαινόμενο είναι επιζήμιο τόσο για την ελευθερία του λόγου όσο και για τη σοβαρότητα της Εκκλησίας. Το δικαίωμά μας να σχηματίζουμε άποψη και να κάνουμε χιούμορ δεν υποκλίνεται στα όρια που θέτει η πνευματικότητα των άλλων και, αντίστοιχα, η πνευματικότητα των άλλων δεν παρακωλύεται από την άποψη και το χιούμορ μας. Κάθε πλευρά μπορεί να υπάρξει αυτόνομη και ασφαλής στην επικράτεια του εαυτού της. Επιπλέον, οι περιορισμοί στον λόγο και η στοχοποίηση αντιφρονούντων προσφέρουν πολύ κακές υπηρεσίες στο βίωμα της θρησκείας: σκέφτηκαν άραγε οι φανατικοί χριστιανοί πόσο δυσφημούν την πίστη τους παρουσιάζοντάς την τόσο εύθραυστη; Τι είδους πνευματική συγκρότηση είναι αυτή που βάλλεται από memes;

Σφάλμα επικοινωνίας

Η χριστεπώνυμη πολεμική που ενέπνευσε η ανάρτηση του καθηγητή δεν είναι κάτι παραπάνω από τελετουργικός σπασμός ενός απαρχαιωμένου συστήματος σκέψης, το οποίο έχει μάθει να επιβιώνει μέσα από την έριδα, την ηθικολογία και το κυνηγητό. Είναι μια ξεπερασμένη γραφικότητα, την οποία, όπως αναμενόταν, ακολούθησαν κατά πόδας και συγκεκριμένοι πολιτικοί, είτε από γνήσιο συντηρητισμό είτε από ψηφοθηρική σκοπιμότητα. Ξεπερασμένο και γραφικό, όμως, ήταν και το ίδιο το περιεχόμενο της ανάρτησης. Τα επαναλαμβανόμενα, λυκειακά αστεία για τις θρησκείες έχουν κάτι από τον αποκαρδιωτικά μπαγιάτικο αέρα των ίδιων των θρησκειών και σίγουρα δεν ωθούν προς τον εμβολιασμό τους καθηλωμένους στις αντιεπιστημονικές παγίδες της Εκκλησίας. Ο παραλογισμός των θρησκειών και οι σουρεαλιστικές τους δοξασίες δεν μπορούν, ούτε και πρόκειται να αλλάξουν. Αυτό που μπορεί να αλλάξει είναι τα μέσα με τα οποία επιχειρούμε να τραβήξουμε τον άνθρωπο από το μεσαιωνικό σκοτάδι στο φως της λογικής.

https://www.kathimerini.gr/