Περί κανιβάλων και άλλων τινών
ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ*
Σε ένα από Τα Δοκίμιά του, που αποκαλείται «Περί κανιβάλων», ο Γάλλος φιλόσοφος Μονταίν γράφει τον 16ο αιώνα, εν μέσω θρησκευτικών πολέμων και ευρωπαϊκού επεκτατισμού στην Αμερική, ένα κείμενο θεμελιώδες για τη σχετικοποίηση των αξιακών μας συστημάτων.
Συγκρίνει λοιπόν τους Ινδιάνους κανίβαλους, που εκείνη την εποχή θανατώνουν τους εχθρούς τους και τους τρώνε, χωρίς όμως να τους έχουν υποβάλει όσο είναι εν ζωή σε κάποια μορφή κακοποίησης, με τους Ευρωπαίους που βασανίζουν μέχρι θανάτου τους αιρετικούς χωρίς να καταναλώνουν τα νεκρά σώματά τους και καταλήγει στη διαπίστωση ότι ο καθένας αποκαλεί βαρβαρότητα ό,τι δεν είναι στα ήθη του. Η εξωτική ετερότητα υπηρετεί την κριτική διάθεση απέναντι στον πολιτισμό του συγγραφέα και αφήνει να εννοηθεί η σχετικότητα των προσλήψεών μας.
Κάποιους αιώνες αργότερα, ο Έντουαρντ Σαΐντ αναφέρεται στον Οριενταλισμό στο ομώνυμο έργο του, το 1978, για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο η «Δύση» δόμησε την εικόνα της «Ανατολής» μέσα από σειρά στερεοτυπικών σχημάτων που υπηρέτησαν τις αποικιοκρατικές βλέψεις της.
Ωστόσο δεν είναι θλιβερό προνόμιο ενός πολιτισμού η στερεοτυπική απεικόνιση του άλλου και, παρότι σε διαφορετικές συνθήκες, με άλλους όρους και από ξεχωριστές θέσεις, μπορούμε επίσης να θεωρήσουμε ότι και κάποιοι άνθρωποι ή ομάδες στην «Ανατολή» δόμησαν την εικόνα της «Δύσης» με έναν τρόπο επίσης ουσιοκρατικό και στατικό, κλείνοντας δηλαδή μια πραγματικότητα πολύπλοκη, γεμάτη εσωτερικές αντιθέσεις και ιστορική εξέλιξη σε ένα υπεραπλουστευμένο ιδεολογικό σχήμα.
Η εικόνα που έχουμε για έναν άλλο πολιτισμό είναι συχνά απόρροια μιας πρόσληψης που εντάσσεται σε έναν κυρίαρχο λόγο και που στηρίζεται στο δικό μας αξιακό σύστημα. Ωστόσο, η αναγνώριση της βαρβαρότητας των μεν είναι απλώς μια πρόφαση για να μην δούμε τη βαρβαρότητα των δε; Είναι όντως όλα τόσο σχετικά μεταξύ των διαφορετικών αξιών; Ή υπάρχουν κάποιες σταθερές με τις οποίες μπορούμε να βγούμε από ένα παιχνίδι σπασμένων καθρεφτών;
Η στάση κάποιων πολιτικών, και πρωτίστως του Πούτιν, υπέρ του Σύρου δικτάτορα Μπασάρ Αλ Άσαντ, υπεύθυνου για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας αφενός, και η στάση του Daesh (Ισλαμικό Κράτος) και των υποστηρικτών του μεταξύ των οποίων και ο Ερντογάν αφετέρου, δεν μπορούν παρά να μας παραπέμψουν σε κανιβάλους και ιεροεξεταστές, ή τέλος πάντων σε μια κλιμάκωση της βαρβαρότητας.
Αν και η βαρβαρότητα είναι παγκόσμια, η πρόοδος, ως πανανθρώπινο ιδεώδες πολιτισμικής ανέλιξης, παραμένει ένας υπαρκτός θεωρητικός στόχος παρά την περιορισμένη πρακτική του εφαρμογή. Τοποθετείται ιστορικά και γεωγραφικά ως αξιακή κατάκτηση του Διαφωτισμού, των ιδεών της Γαλλικής αλλά και της Οκτωβριανής Επανάστασης, παρά την τρομοκρατία που τις αμαύρωσε και τις δύο, και είναι αποτέλεσμα μιας τεράστιας προσπάθειας να σκεφτούμε μια εναλλακτική στη βαρβαρότητα. Συνίσταται στην αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στην προάσπισή τους σαν ένα ήθος που διέπει μια οντολογία.
Και με αυτή την έννοια τίποτα δεν μας υποχρεώνει να επιλέξουμε μεταξύ δύο μορφών βαρβαρότητας ή ακόμα να αναλωθούμε στη σύγκρισή τους για να εντοπίσουμε τη λιγότερο κακή. Τίποτα επίσης δεν τις δικαιολογεί. Ο κύκλος βίας, πόλωσης και αντιποίνων, στον οποίο εμπλέκονται εξ ορισμού, δεν έχει ηθικά θεμέλια, συμβατά με ανθρωπιστικές αξίες, και καμία προβολή της βαρβαρότητας του αντιπάλου δεν μπορεί να τους τα δώσει. Τα εγκλήματα πολέμου του Άσαντ και αυτά του Ισλαμικού Κράτους αντικατοπτρίζουν αντίστοιχες μορφές βαρβαρότητας, από την οποία προσπαθούν να ξεφύγουν όλοι όσοι βρίσκονται μεταξύ δύο στρατών κατοχής.
Η πίστη στην πρόοδο, στη δημοκρατία και στον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μια δυνατή διέξοδος από τον κύκλο της βαρβαρότητας, αν οι πολιτικές, κοινωνικές ή κρατικές οντότητες που ευαγγελίζονται αυτές τις τόσο ακριβά κατακτημένες αξίες καταφέρουν να τις σεβαστούν.
Δυστυχώς όλα δείχνουν ότι σε μεγάλο βαθμό η πρακτική μας έχει συνθηκολογήσει με την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και με μια γενικότερη εκτράχυνση που θυμίζει τα όσα έγραψε ο Τζωρτζ Μος το 1990 στο ομώνυμο έργο του για το πέρασμα «Από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στον απολυταρχισμό» και που αφορούν την εξοικείωση με μια κουλτούρα βίας, προανάκρουσμα της ναζιστικής βαρβαρότητας.
Ίσως η ικανότητα επανεξέτασης αυτής της εκτράχυνσης και η παράλληλη προσπάθεια σύμπλευσης με τις αξίες του ανθρωπισμού να μπορούν να μας προφυλάξουν από την παθητική ενατένιση των βαρβαροτήτων ή και την ενεργητική σύμπραξή μας σε αυτές.
* Η Χριστίνα Αλεξοπούλου είναι ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας, εργάζεται στο πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου