Από την ανάγνωση της ζωής των Ρομά στην απόγνωση της καθημερινότητάς της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού
Άγγελος Χατζηνικολάου*
Μια ακόμα επέτειος: 8 Απριλίου, Μέρα των Ρομά, για να μιλήσουμε όλοι εμείς οι μη Ρομά (γκατζιέ- γκατζο-μπαλαμοί) για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Αλλά και στις περιπτώσεις, που θα μιλήσουν οι ίδιοι οι Ρομά, φαίνεται πως οι σκέψεις τους επηρεάζονται από όλα εκείνα τα κυρίαρχα κοινωνικά αυτονόητα γι αυτούς τους ίδιους, που χρόνια τώρα προβάλλονται ως εικόνα (πολλές φορές στην εκπαίδευση, στις υπηρεσίες υγείας, στην ασφάλεια, στην δικαιοσύνη, στην τοπική αυτοδιοίκηση κλπ).
Ξεχνάμε όμως κάτι σημαντικό εμείς οι άνθρωποι, που υπηρετούμε και τους θεσμούς, ότι δεν βλέπουμε με τα μάτια μας μόνο, ούτε ακούμε με τα αφτιά μας, αλλά και με τις πεποιθήσεις μας. Οι τελευταίες είναι αυτές που διαμορφώνουν κυρίως τις στάσεις και τις συμπεριφορές μας απέναντι στις διαφορετικές ομάδες πληθυσμού.
Θεσμοί όπως η εκπαίδευση, η δικαιοσύνη, η τοπική αυτοδιοίκηση, η ασφάλεια και κοινωνικές υπηρεσίες καθώς και αρκετοί επαγγελματίες που τις υπηρετούν μοιράζονται την ιδεοληψία ότι οι Ρομά (και τα παιδιά τους) πάσχουν από την αρρώστια της βίας και ότι ρέπουν στον όλεθρο. Αποδέχονται λογικές και ρατσιστικές ιδεολογικές θέσεις της κυρίαρχης και πολλές φορές πλειοψηφούσας κοινωνίας: από παιδιά οι Ρομά στην αρχή κλέβουν τον αέρα, που αναπνέουν, και στη συνέχεια κλέβουν ό,τι βρουν. Αν σ’ αυτές τις ιδεοληψίες (ρατσιστικός λόγος) προσθέσει κανείς και το λόγο των μέσων μαζικής επικοινωνίας τότε θα βλέπει, θα ακούει και θα διαβάζει ότι ολοένα και περισσότερα παιδιά Ρομά γεννιούνται με ροπή στην παραβατικότητα ίσως και στο έγκλημα. Ευτυχώς στο αφιέρωμα της Βουλής για τη μέρα των Ρομά (11.4.2017) από τα επίσημα χείλη της αναπληρώτριας υπουργού Κοινωνικής Αλληλεγγύης τονίστηκε ότι η ακραία φτώχεια, η μακροχρόνια ανεργία, και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι οι αιτίες της όποιας παραβατικότητας και όχι κάποια γενετήσια ροπή των Ρομά. Αξίζει δε να τονιστεί ότι στο αφιέρωμα της Βουλής, στο οποίο συζητήθηκαν οι απαιτούμενες δράσεις προκειμένου να αρθούν εμπόδια των αποκλεισμών των Ρομά, τέθηκαν ζητήματα της συμβολής της εκπαίδευσης. Δυστυχώς όμως απουσίαζε το υπουργείο παιδείας.
Για χρόνια τα παιδιά Ρομά περίσσευαν στο σχολείο, όπως και σήμερα περισσεύουν στα σχολεία κάποιων περιοχών. Φαίνεται πως για το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα των νεοφιλελεύθερων αγορών τα παιδιά Ρομά κατατάσσονται στην κατηγορία των αποτυχημένων (μη αποδοτικών και παραγωγικών μαθητών/τριών). Στην πραγματικότητα καταγράφονται ως οι αόρατοι μαθητές/τριες, τους/τις οποίους/ες δεν βλέπει για χρόνια το σχολείο μιας και στις στατιστικές καταγράφονται στην κατηγορία της σχολικής διαρροής. Παραβλέπει όμως το σχολείο ότι το ταξίδι τους από την κούνια, που πολλές φορές φτάνει ως τον τάφο, το συνοδεύει συνήθως η πείνα και η εξαθλίωση σε κάποια παράγκα. Στην πραγματικότητα το σχολείο για χρόνια παραβλέπει τα παιδιά Ρομά, γιατί έχει ενστερνιστεί ως αυτονόητο ότι οι ζωή των Ρομά- Τσιγγάνων είναι ένα διαρκές ταξίδι κάποιων φολκλόρ συμπεριφορών ταξιδευτών, γητευτών, μουσικών κλπ . και αυτή η αποδοχή ως ερμηνεία βολεύει. Και σαν να μην έφτανε αυτό για χρόνια το παιδιά Ρομά θεωρούνταν στο σχολείο ως η δημόσια απειλή με αντικοινωνική συμπεριφορά. Κάποτε χτυπούσαν (αλλά και πρόσφατα το 2012 στην Περαία Θεσσαλονίκης) οι συναγερμοί σε σχολεία, όταν επρόκειτο να εγγραφούν ή να φοιτήσουν παιδιά Ρομά. Δασκαλοι/ες, γονείς και κηδεμόνες σε συναντήσεις ή επιστημονικά συνέδρια με φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σχολικούς συμβούλους και άλλους υπεύθυνους ανακύκλωναν τις κυρίαρχες θέσεις ότι η παρουσία των παιδιών Ρομά στο σχολείο είναι πρόβλημα. Ακόμα και παιδαγωγικά ερωτήματα για το πώς οργανώνονται προγράμματα ενδοσχολικής βίας στα σχολεία, πολλαπλασιαζόταν με την παρουσία των παιδιών Ρομά υπονοώντας ότι η παρουσία αυτών των παιδιών στο σχολείο είναι γενεσιουργός παράγοντας βίας. Όσο και αν χαρακτηριστεί ως ακραία περίπτωση, όμως υπήρξε και κατατέθηκε ως πρόταση στο άκουσμα εγγραφής και φοίτησης παιδιών Ρομά σε σχολείο: η προληπτική οργάνωση προγράμματος καταπολέμησης της ενδοσχολικής βίας.
Λόγοι και κάθε είδους εξουσίες στους μικρόκοσμους των σχολείων διαπράττουν αυτές τις αδικίες (στην αρχή λεκτικές). Ζουν από αυτές και αποπνέουν βία πραγματική και συμβολική δια του λόγου εις βάρος των Ρομά. Περιγράφουν με ευκολία ότι οι κοινωνίες είναι μοιρασμένες σε καλούς και κακούς. Οι λόγοι αυτοί έρχονται να «ψευδο-επιβεβαιωθούν» πολλές φορές στο λόγο του σχολείου και μέσω αυτού να αποκτήσουν «ψευδο-εγκυρότητα» με περιεχόμενο ότι: στις κολάσεις των υποβαθμισμένων περιοχών των αστικών κέντρων (μικρών και μεγάλων) ενεδρεύουν οι καταραμένοι με το σκούρο δέρμα, ένοχοι για τη φτώχεια τους και με κληρονομική τάση σε κάθε είδους αγυρτεία. Κι αν τύχει να’ ναι ξανθιά η μικρή Ρομά Μαρία; Τότε τα πράγματα περιπλέκονται και με ευκολία γίνονται αποδεκτά χωρίς περίσκεψη επιχειρήματα απαγωγής, «γιατί οι Ρομά είναι μελαψοί». (Γεγονός που βιώσαμε το Φθινόπωρο του 2012 στα ΜΜΕ ηλεκτρονικά και έντυπα).
Σπάνια πλέον σε μια σειρά από προγράμματα καταγράφονται οι Ρομά ως μια φτωχή και κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα. Τα περισσότερα προγράμματα παρέμβασης οργανώνονται στη βάση των ευπαθών και ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (ΕΚΟ). Πίσω από όρους όπως ευάλωτη ομάδα ή ευπαθής ομάδα τείνει να προσωποποιείται η ευθύνη για την κατάσταση. Πριν περίπου 40 χρόνια η φτώχεια θεωρείτο ως καρπός της αδικίας το ίδιο στη συνέχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Το κατήγγελλε η Αριστερά, το παραδεχόταν το Κέντρο ακόμα και η Δεξιά δεν το αρνιόταν. Και ως τέτοια διαδικασία αποκτούσε πολιτικές διαστάσεις. Μέσα σε λίγα χρόνια θάλεγε κανείς πόσο έχουν αλλάξει οι καιροί. Τώρα η φτώχεια θεωρείται η δίκαιη τιμωρία της ανικανότητας (και των Ρομα). Η φτώχεια ενδέχεται να επιφέρει λύπηση αλλά δεν προκαλεί αγανάκτηση. Υπάρχουν φτωχά παιδιά Ρομά εκτός εκπαιδευτικού συστήματος και αυτό το γεγονός δεν εκλαμβάνεται ως κοινωνικό πολιτικό, οικονομικό και εκπαιδευτικό σκάνδαλο, αλλά καταγράφεται ως μια φυσιολογική διαδικασία της στατιστικής μέτρησης της σχολικής διαρροής. Συμβαίνει αυτό επειδή έτσι το επιβάλλουν οι κανόνες ή επειδή έτσι το θέλησε η μοίρα;. Πώς και γιατί οι φτωχοί και αποκλεισμένοι Ρομά μετατράπηκαν σε Ευπαθή και Ευάλωτη ομάδα; Τι σημαίνει η χρήση των αυτών των όρων –επιθέτων- στη διαχείριση της φτώχειας των Ρομά από ειδικούς και ΜΚΟ, που πλουτίζουν από τις διαδικασίες παρέμβασης και οργάνωσης προγραμμάτων; Τι σημαίνει ευπαθής-ευάλωτος και τι φτωχός - κοινωνικά αποκλεισμένος; Ανάμεσα στις δυο προσεγγίσεις κατά πόσο τίθενται ζητήματα ατομικής ευθύνης ή της κοινωνικής και πολιτικής ευθύνης για τις καταστάσεις που βιώνουν οι Ρομά; Κατά πόσο τίθενται ερωτήματα ή κατά πόσο καλύπτονται ζητήματα χρόνιας εκμετάλλευσης και χειραγώγησης των Ρομά με την υιοθέτηση της ευπάθεια και ευαλωτότητας; Τι σημαίνει σε πολιτικό αλλά και επιστημονικό επίπεδο η υιοθέτηση και χρήση των επιθέτων Ευάλωτος-Ευπαθής και ποιες είναι οι διαστάσεις του περιεχομένου των εννοιών αυτών προκειμένου να ερμηνευτούν οι κοινωνικές καταστάσεις και συνθήκες, που βιώνουν οι Ρομά;. Ποιος ο ρόλος της χρήσης αυτών των επιθέτων στις επιλογές των διαδικασιών παρέμβασης σε προγράμματα για τους Ρομά;
Έτσι το ενδιαφέρον για τους Ρομά εστιάζεται στην κοινωνική, πολιτισμική και εκπαιδευτική τους κατάσταση σπάνια με όρους και ερμηνείες πολιτικής. Τα ερωτήματα και οι περιγραφές, που τίθενται για την εκπαίδευση Ρομά και των παιδιών τους, δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται ως προς το περιεχόμενό τους εδώ και 25 χρόνια. Αυτά προσανατολίζονται στην σχολική αποτυχία, στη σχολική διαρροή και τον αναλφαβητισμό, στον αποκλεισμό από την εκπαίδευση και στην «σχολική παραβατικότητα» αυτών των παιδιών. Ταυτόχρονα μεγάλη διάσταση απέκτησαν εθνογραφικές αντιλήψεις σχετικά με την ύπαρξη κάποιας αιώνιας και αμετάβλητης βιολογικής ή πολιτισμικής «φύσης» των Ρομά. Στο πλαίσιο αυτής της δήθεν επιστημονικής βιολογικής και πολιτισμικής θεώρησης διαμορφώνεται ένας κυρίαρχος εκπαιδευτικός λόγος «περί μιας πολιτισμικής ασυμβατότητας των Ρομά με την εκπαίδευση». Υιοθετείται αυτό το πλαίσιο σε μια προσπάθεια: Αφενός για να μη αναδειχτεί κυρίως η ευθύνη του σχολικού θεσμού και της πολιτείας στη διαμόρφωση της σχολικής αποτυχίας, της διαρροής του αναλφαβητισμού των παιδιών Ρομά κλπ. Και αφετέρου να μεταφερθεί η ευθύνη της ύπαρξης των παραπάνω εκπαιδευτικών φαινομένων στα πρόσωπα των Ρομά ως μια δήθεν βιολογική και πολιτισμική ροπή τους.
Οι κάθε είδους εξουσίες λοιπόν (εκπαίδευση, ΜΜΕ, δικαιοσύνη, ΜΚΟ κλπ) επιβάλλουν γρήγορα έννοιες και στάσεις απέναντι σε ομάδες ανθρώπων και άλλες τις αποσβήνουν. Ταυτόχρονα επιβάλλουν διαδικασίες μάθησης και λήθης. Μαθαίνουμε να ξεχνάμε και ξεχνάμε εύκολα και επιλεκτικά. Η μοναδική μνήμη, που διαδίδεται ως αληθινή από τα ΜΜΕ και δυστυχώς τα τελευταία χρόνια και από εκπαιδευτικά κέντρα, επιβάλλει την υιοθέτηση συγκεκριμένων πολιτικών και όρων παρέμβασης. Έτσι σε παγκόσμιο επίπεδο προκειμένου να συνεχιστεί η εκμετάλλευση λαών και χωρών εφευρίσκουν-βαφτίζουν- τους παλιούς όρους της αποικιοκρατίας με νέους: Χώρες που έχουν υποστεί εκμετάλλευση αποκαλούνται χώρες υπό ανάπτυξη. Οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί παρεμβαίνουν σε αυτές για τη συνέχιση της εκμετάλλευσης με το πρόσχημα της εκκαθάρισης χρεών και ονομάζουν την παρέμβαση πρόγραμμα μακροοικονομικής ρύθμισης. Σε μικροεπίπεδο κοινωνίας η φτωχή ομάδα αποκαλείται ευπαθής ή ευάλωτη κοινωνική ομάδα (ΕΚΟ) και οι άνθρωποι της με ανεπαρκείς ικανότητες και δεξιότητες. Το διώξιμο των παιδιών από το σχολείο λιποταξία και με την ακραία φυσική διαδικασία διαρροή. Σε αυτή την περίπτωση τα προγράμματα που στήνονται φέρουν συνήθως τα χαρακτηριστικά της ψυχοκοινωνικής ενδυνάμωσης των μελλών της ευάλωτης ομάδας. Από αυτό το πλαίσιο δεν έχουν εξαιρεθεί οι Ρομά.
Ως τώρα δεν τέθηκαν τα ζητήματα που προκύπτουν από ρατσιστικές συμπεριφορές εις βάρος των Ρομά. Μήπως δεν είναι όλα τα παραπάνω μια ιδιότυπη μορφή θεσμικών ρατσισμών, που τους οδηγούν σε υποτέλεια και χρόνιο κοινωνικό αποκλεισμό; Ειδικοί θα μιλήσουν γι αυτούς τους ευάλωτους. Ως σωτήρες, -θεραπευτές- μέσα από οργανωμένα προγράμματα χωρίς τους Ρομά στο σχεδιασμό θα προβούν σε δράσεις ψυχοκοινωνικής ενδυνάμωσης, όμως οι Ρομά για χρόνια τώρα εξακολουθούν να βιώνουν τις συνθήκες ακραίας φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Ο Μένιχερ Λάκατος Ρομά συγγραφέας, που μίλησε στη συνέλευση του ΟΗΕ το 1975 είχε πει: «Κυρίες και κύριοι ίσως πιστεύετε ότι οι Ρομά είναι ευτυχισμένοι όσο δεν ταλανίζονται από τις μάστιγες του πολιτισμού. Όμως κάνετε λάθος. Στον εξαθλιωμένο κόσμο της τρώγλης, όπου η φτώχεια, η αρρώστια και η θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων ξεπερνούν κατά πολύ το μέσο όρο της υπόλοιπης πολιτισμένης ανθρωπότητας και όπου το 90% των δέκα εκατομμυρίων. ανθρώπων μας είναι αναλφάβητοι, σε αυτό τον κόσμο οι μάστιγες του πολιτισμού χάνουν τη φρίκη τους».
*Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι δάσκαλος το 5ο Δημοτικό Σχολείο Μενεμένης, Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης (στον οικ. Δενδροποτάμου). Δρ παιδαγωγικής του ΠΤΔΕ/ΑΠΘ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου