Χριστιανοί και μαρξιστές
Του Νίκου Ξυδάκη
Ένα τολμηρό ζευγάρι σε διάλογο - Η κοινή πίστη χριστιανών και σοσιαλιστών σε έναν καλύτερο κόσμο - ας είναι και στα έσχατα. Το μοτίβο της αναγέννησης-ανάστασης, το μοτίβο του μεσσιανισμού . Μοτίβο κοινό με την παράδοση του εβραϊκού μυστικισμού και του Ευαγγελίου
Πολλές από τις φαινόμενες προστριβές Εκκλησίας και Πολιτείας είναι ιδιοτελείς και ψευδείς. Πρόκειται κυρίως για διαγκωνισμούς για το ποιος θα έχει την εξουσία, για διαγκωνισμούς για το ποιος νέμεται τον πλούτο. Στην πραγματικότητα, η πολιτική κοινωνία και οι πιστοί που αποτελούν το σώμα της Εκκλησίας δεν ενδιαφέρονται και τόσο για αυτή την κοκορομαχία. Αυτοί που ενδιαφέρονται είναι η οργανωμένη Εκκλησία, οι ιεράρχες -φυσικά όχι όλοι εξ αυτών- και οι πολιτικοί και πάλι όχι όλοι εξ αυτών. Κάποιες, δηλαδή, ελίτ είναι αυτές που κρατούν ζωντανή αυτή την ψευδοδιαμάχη, αυτή τη βατραχομυιομαχία.
Επίσης όμως ιδιοτελείς, εκτός θεολογίας και αντιδημοκρατικές, είναι και αυτές οι σχέσεις απόλυτης ταύτισης και εναγκαλισμού Εκκλησίας - Πολιτείας. Και εκεί έχουμε βαθύτατη ιδιοτέλεια, μια επιθυμία εξουσιαστικής κατίσχυσης.
Τα παραδείγματα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα είναι πολύ ζωντανά. Θα αναφέρω τρια από τη γειτονιά μας, τη Μεσόγειο:
* Η περίπτωση της ιταλικής χριστιανοδημοκρατίας μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και πώς αυτή κατέρρευσε από τα σκάνδαλα που αναδύθηκαν μέσα από την ταύτισή της με τις σκοτεινές τραπεζικές δραστηριότητες του Βατικανού και τα συμφέροντα της μαφίας, μετά τις δεκάδες δίκες που έγιναν χωρίς να καταλήξουν πουθενά. Όλη η ιταλική περιπέτεια στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα είναι συνυφασμένη με αυτό το στοιχείο.
* Στην Ισπανία έχουμε το φαινόμενο του Opus Dei και την ταύτιση του σκληρού καθολικισμού με τον φρανκισμό, τη δικτατορία της ισπανικής Ακροδεξιάς στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.
* Τέλος, η ελληνική εμπειρία. Εδώ έγινε μια βίαιη χρησιμοποίηση της Εκκλησίας και της Ορθοδοξίας από την Ακροδεξιά, στον Μεσοπόλεμο από το φασιστικό καθεστώς Μεταξά και στη μεταπολεμική περίοδο από το εμφυλιοπολεμικό κράτος, με αποκορύφωμα την επταετή δικτατορία των συνταγματαρχών 1967-1974, η οποία επέβαλε ως επίσημο δόγμα το «Ελλάς Ελλήνων χριστιανών».
Και στους τρεις πυρήνες βλέπουμε πρόδρομες μορφές αυτού που αναδύεται τώρα στην Ευρώπη από την ευρωπαϊκή Ακροδεξιά και ονομάζεται λευκά χριστιανικά έθνη, λευκά χριστιανικά κράτη. Ο Όρμπαν στην Ουγγαρία, ο Κουρτς στην Αυστρία, ο Κατσλίκσνι στην Πολωνία, ακροδεξιοί στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ολλανδία, την Ιταλία, παντού, λένε αυτό το πράγμα, το οποίο μόλις και καλύπτει τον αποκρουστικό αντισημιτισμό τους, αλλά στο βάθος έναν εξίσου βαθύ και αποκρουστικό αντιισλαμισμό.
Ετερόδοξοι και αιρετικοί
Αυτό το τολμηρό ζευγάρι, αριστεροί και χριστιανοί, σε διαρκή διάλογο δεν είναι τόσο καινούργιο αν θεωρήσουμε τον μαρξισμό ως τη νεωτερική έκφραση μιας παλιάς άτυπης Αριστεράς, αυτής των ετερόδοξων, των εξεγερμένων και των επαναστατών. Θεωρώ πως μπορούμε, παράτολμα ίσως, να βρούμε κάποιες αναλογίες σε κινήματα αιρετικών ή ετεροδόξων μέσα στον χριστιανισμό ήδη από το 10ο, τον 12ο αλλά και αργότερα τον 15ο και τον 16ο αιώνα. Τους ονόμαζαν τότε αιρετικούς και τους έκαιγαν, τους κατέσφαζαν. Στα κινήματα αυτά συναντάμε πολλά πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως και ένα αντιεξουσιαστικό και αιρετικό στοιχείο. Στην αίρεση - κίνημα των παυλικιανών, που ενσωμάτωσαν τον γνωστικισμό στη χριστιανική ομολογία, στο ανθεκτικό κίνημα των βογόμιλων στα Βαλκάνια, στην κίνηση των καθαρών που προήλθαν από τους βογόμιλους και κατεσφάγησαν στη Γαλλία. Τέλος, στην Επανάσταση των Χωρικών στη Γερμανία, που στράφηκαν με το «σοσιαλιστικό-αναρχικό» σύνθημα Omnia Sunt Communia ενάντια στους Γερμανούς πρίγκιπες και στην εξουσία της παπικής Ρώμης, αλλά και ενάντια στην εξουσία του νέου θρησκευτικού ηγέτη, του Λούθηρου, οι οποίοι φυσικά ενώθηκαν και εξόντωσαν τους ετερόδοξους.
Στα δικά μας χρόνια τώρα, γνωστό παράδειγμα αποτελεί η σκέψη του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ στην Ιταλία για το πώς θα συνομιλήσουν οι Ιταλοί κομμουνιστές με τους Ιταλούς καθολικούς για τη μεταρρύθμιση της ιταλικής κοινωνίας χωρίς να φτάσουν σε εμφύλια σύγκρουση. Ήταν κι αυτό, το compromesso storico, μια φαντασία που δεν ευοδώθηκε, δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, για πολλούς και διάφορους λόγους. Εντούτοις, ο σπόρος μιας τέτοιας συνομιλίας υπάρχει από τότε, από το 1960 και μετά. Το 1963 εξάλλου γίνεται η Β' Βατικανή Σύνοδος, που σηματοδοτεί μια πολύ μεγάλη προσπάθεια ανανέωσης και ανατοποθέτησης της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας μέσα στον μοντέρνο κόσμο. Ούτε και αυτή απέδωσε αυτό που περίμεναν οι τότε ριζοσπάστες θεολόγοι.
Επιστρέφοντας στην ελληνική εμπειρία, είπαμε γι' αυτή την κατάχρηση της ελληνικής ορθόδοξης ομολογίας από τους ακροδεξιούς ήδη από τον Μεσοπόλεμο και με αποκορύφωμα τη δικτατορία του 1967. Και βέβαια, υπάρχει ακόμα η ελληνική Ακροδεξιά που κάνει εργαλειακή κατάχρηση του χριστιανισμού.
Υπάρχει όμως και ένα μικρό διάλειμμα -μικρό σε έκταση, αλλά μεγάλο σε συμβολισμό- στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Πρόκειται για ένα κίνημα προσέγγισης ανθρώπων της ελληνικής Άκρας Αριστεράς, ακόμα και κάποιων ανθρώπων από τον χώρο του αναρχισμού, με την ορθοδοξία. Είναι το κίνημα της νεοορθοδοξίας. Είδαμε τότε πολλούς νέους ανθρώπους προερχόμενους από την Αριστερά να επισκέπτονται το Άγιο Όρος, τα μεγάλα μοναστήρια, για να ικανοποιήσουν τις υπαρξιακές και μεταφυσικές αναζητήσεις τους. Είναι ένα επεισόδιο το οποίο επηρέασε τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες από εκείνα τα χρόνια και επηρέασε και προοδευτικούς νέους θεολόγους. Αλλά η επιρροή δεν ήταν βαθιά. Δεν επηρεάστηκε σχεδόν καθόλου η Εκκλησία της Ελλάδος. Περισσότερο επηρεάστηκαν οι άνθρωποι της Άκρας Αριστεράς.
Μαρξιστές και εγελιανοί
Στο καθαυτό θέμα νομίζω πως παρέλκει να πω τη σημασία μεγάλων στοχαστών, μαρξιστών όπως ο Τέρι Ίγκλετον, αλλά και σοσιαλδημοκρατών, όπως ο Τσαρλς Τέιλορ, και φιλοσόφων, όπως ο Άλασντερ Μακιντάιρ.
Ο μεν Ίγκλετον είναι καθαρόαιμος μαρξιστής, ο οποίος κάνει μια στροφή προς τον χριστιανισμό πολύ καθαρή, πολύ τίμια και βαθιά. Είναι πολύ ενδιαφέρων ο παραλληλισμός που κάνει μεταξύ του σοσιαλισμού και του χριστιανισμού ως προς την προσδοκία της δικαιοσύνης, της ισότητας, της αλληλεγγύης, της φιλαλληλίας.
Για τον Τέιλορ μπορούμε να πούμε ότι είναι ένας εγελιανός ο οποίος μέσω του Χέγκελ αναλύει την οποία σημασία του χριστιανισμού και ο οποίος μιλάει για τη δυνατότητα συνομιλίας του σοσιαλισμού με τον χριστιανισμό όντας ο ίδιος όχι μόνο φιλόσοφος αλλά και δρων πολίτης. Είναι μέλος του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος του Καναδά και έχει υπάρξει υποψήφιος Πρόεδρος.
Σε ένα βιβλίο της σειράς «Η λεωφόρος της πίστης», ο Τσαρλς Τέιλορ καλείται από τον συγγραφέα Τζόναθαν Γκιμπόλτ να μιλήσει για τη δική του πίστη μέσα από βιβλία.
Τα πέντε βιβλία που επέλεξε ο Τσαρλς Τέιλορ ήταν η «Φαινομενολογία της αντίληψης» του Μορίς Μερλό - Ποντί, τα «Ποιήματα» του Φρίντριχ Χάιλντερλιν, τα «Άνθη του κακού» του Σαρλ Μποντλέρ, οι «Αδελφοί Καραμάζοφ» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και ένα αμιγώς θεολογικό βιβλίο το «Πιστός στο μέλλον: Ακούγοντας το μήνυμα του καρδιναλίου Ιβ Κονγκάρ» του αδελφού Αιμίλιου, μοναχού της αδελφότητας του Ταζέ. Έχει σημασία αυτό το τελευταίο, διότι ο Ιβ Κονγκάρ είναι ο διαπρεπέστερος θεολόγος της περίφημης Β' Βατικανής Συνόδου, αυτής που δεν ολοκληρώθηκε ως εφαρμογή. Και έχει πολύ μεγάλη σημασία να πω ότι τα πολύ ριζοσπαστικά συμπεράσματα της Β' Βατικανής Συνόδου ήταν τόσο σημαντικά, που η ίδια η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δεν άντεξε να τα εφαρμόσει.
Αποχριστιανισμός
Ίσως έρχεται ο καιρός να ξαναδούμε αυτές τις προσεγγίσεις του χριστιανισμού από εγελιανούς, σοσιαλιστές και μαρξιστές υπό το πρίσμα των μεγάλων εμπειριών του αποχριστιανισμού της Ευρώπης και της εργαλειακής κατάχρησης του χριστιανισμού από την Ακροδεξιά αφενός, και με την εμπειρία του νέου χριστιανισμού εκτός Ευρώπηςαφετέρου, που εμφανίζεται με φονταμενταλιστικά χαρακτηριστικά στις φαβέλες, αλλά και με πολύ πιο ανθρώπινα και λαϊκά χαρακτηριστικά στη Λατινική Αμερική, από την οποία κατάγεται ο Πάπας Φραγκίσκος.
Ποιο το νόημα του θρησκεύεσθαι σήμερα; Ποιο το νοήμα της επαγγελίας της επανάστασης; Μάλιστα της ανεύρετης, της προδομένης επανάστασης. Ποιος ο Παράδεισος και ποια η Κόλαση; Ο χριστιανός Πολ Ρικέρ λέει: «Η Κόλαση είναι σήμερα μια έννοια παρωχημένη ιστορικά». Ο Χανς Γιόνας προεκτείνει: «Δεν είναι μόνο η Κόλαση παρωχημένη σήμερα· είναι και ο Παράδεισος». Ο ιησουίτης από την Αργεντινή, ο Πάπας Φραγκίσκος, προτείνει μια, ας πούμε, πρακτική απάντηση: «Μην πετάτε το κέρμα στο χέρι του ζητιάνου. Πιάστε του το χέρι».
Μειοψηφίες
Σε αυτό σημείο, θα ήθελα να συμπληρώσω την εμπειρία μου από δύο φίλους Έλληνες ιερείς, εφημέριους και εξομολόγους.
Ο ένας από αυτούς τους φίλους μου, ο πατέρας Αντώνιος, συνηθίζει να λέει ότι οι χριστιανοί στην Ελλάδα είναι μια σιωπηλή μειοψηφία, εν πολλοίς κρυπτοχριστιανών. Πρόκειται στην πραγματικότητα για μια μικρή μειοψηφία θρησκευόμενων/εκκλησιαζόμενων χριστιανών, κάποιοι εκ των οποίων σχεδόν ντρέπονται να πουν φανερά ότι είναι χριστιανοί.
Ο πατέρας Αντώνιος μαζί με τον άλλο φίλο μου, τον πατέρα Ευάγγελο, είναι επίσης μια απελπιστική μειοψηφία μέσα στο σώμα της ελληνικής ιεραρχίας των ελληνορθόδοξων ιερέων, αλλά είναι δύο ιερείς που θα μπορούσαν κάλλιστα να συμμετέχουν σε αυτό το σχολείο σήμερα και να διδάξουν μέσα από τη βιωμένη πίστη, τη γνώση και την εμπειρία τους. Είναι ιερείς οι οποίοι πλάι στη μελέτη των πατέρων, των μεγάλων θεολόγων της Ανατολής και της Δύσης, μελετούν επιμελώς τον Λεβινάς, τον Τσαρλς Τέιλορ, τον Πολ Ρικέρ, τον Άλασντερ Μακιντάιρ, τον Βάλτερ Μπένγιαμιν.
«Λίγο διαφορετικά...»
Το ύστατο: η κοινή πίστη χριστιανών και σοσιαλιστών σε έναν καλύτερο κόσμο - ας είναι και στα έσχατα. Το μοτίβο της αναγέννησης-ανάστασης, το μοτίβο του μεσσιανισμού. Μοτίβο κοινό με την παράδοση του εβραϊκού μυστικισμού και του Ευαγγελίου.
Ο Τσαρλς Τέιλορ βλέπει την πραγματικότητα του χριστιανισμού στην ύστερη νεωτερικότητα ως έναν διαρκή και βαθύ μετασχηματισμό, στην πραγματικότητα ως μια σειρά επανεκκινήσεων. Στον σοσιαλισμό, πρωταρχική πίστη και βούληση είναι μια τέτοια επανεκκίνηση, ένας τέτοιος διαρκής μετασχηματισμός. Αυτό μάς θυμίζει το Tikkun olam της Καμπάλα, μεσσιανικό και βαθιά επαναστατικό: τη δυνατότητα να αποκαταστήσουμε τον κόσμο, να τον διορθώσουμε και να τον επαναφέρουμε, όχι μόνο παλιό, αλλά και ριζικά καινούργιο, ωραίο και τρομερό.
Εισερχόμαστε στην περιοχή του Βάλτερ Μπένγιαμιν. Μελετώντας την Καμπάλα, το Ταλμούδ και τους χασιδιστές δασκάλους, ο μυστικιστής και μαρξιστής Μπένγιαμιν μάς μεταφέρει το μοτίβο της εις Άδου Καθόδου και της Ανάστασης: όλα καταστρέφονται για να ξαναγεννηθούν διαρκώς. Γράφει λοιπόν ο Μπένγιαμιν: «Οι Χασιδίμ Εβραίοι διηγούνται μια ιστορία για τον κόσμο που έρχεται, σύμφωνα με την οποία τα πάντα εκεί θα είναι ακριβώς όπως εδώ. Όπως ακριβώς είναι το δωμάτιο αυτό τώρα, έτσι ακριβώς θα είναι και στον ερχόμενο κόσμο· εκεί όπου το βρέφος κοιμάται τώρα, εκεί επίσης θα κοιμάται και στον άλλο κόσμο. Και τα ρούχα που φοράμε στον κόσμο τούτο, αυτά θα φορέσουμε κι εκεί. Τα πάντα θα είναι όπως τώρα, αλλά μόνο λίγο διαφορετικά».
Ας προχωρήσουμε λίγο παραπέρα την αφήγηση.
Η προσδοκία τού «όπως τώρα, μόνο λίγο διαφορετικά» θερμαίνει τους νεωτερικούς ανθρώπους, τους βάζει σε μια τροχιά προς τον αενάως ερχόμενο κόσμο, τους βάζει να λατρεύουν τη διαρκή πρόοδο, να ακολουθούν το διάνυσμα: όλο και πιο ψηλά, όλο και πιο μπροστά. Κι αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να πετύχουν μόνοι τους αυτή τη μετατόπιση, να ταράξουν την ομοιότητα μετακινώντας ένα τόσο δα κλαράκι, γι’ αυτό υπάρχει ο Μεσσίας. Γι’ αυτό γεννιέται κάθε χρόνο, υπενθυμίζοντας τον κόσμο που έρχεται, υπενθυμίζοντας τη δυνατότητα του άλλου κόσμου, υπενθυμίζοντας την αδυναμία των ανθρώπων και την ανάγκη του Μεσσία. Η Γέννηση είναι μια προσδοκία.
*Από την ομιλία του στο θερινό σχολείο Diapol στη Σύρο με θέμα “Η Ευρώπη ως ενότητα: Ας αρχίσουμε να σκεφτόμαστε γι' αυτό"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου